همسران و مادران ترك در قصر عباسي(750-1258)
سواركاران اوغوز ترجيح مي دادند با دختران سواركاري كه در شمشير بازي نيز مهارت داشتند ازدواج نمايند.
يكي از جهانگردان اروپايي از شگفتي خود از اين زنان سخن مي گويد و آنان را زنان شجاعي مي نامد كه همانند مردان مي جنگند.
و شايد اين مثل كه در كتاب (ديوان لغات ترك) آمده و مي گويد :اين زنان محكم و استوار مي جنگند و در سرعت با اسب مسابقه مي دهند و اين كه در اغوز نامه آمده "اين زنان مديريت اداره قبيله را بر عهده مي گيرند "همه و همه نشان از اهميّت نقش زنان در اين جوامع دارد .به دنيا آوردن دختر در اين جوامع نه تنها همانند برخي قبايل مايه ننگ نبود بلكه بر عكس نمادي از برتري و فضيلت بود.طوري كه بيجان بگ از سروران اغوز خواست كه دعا بكنند خداوند دختري را به او ارزاني دارد .همچنين زنان از يك جهت نقش زيادي در گرايش ترك به دين اسلام،و از سوي ديگر در نزديك كردن دو تمدن عرب و ترك داشتند و اين مشاركت در زمان خلافت عباسي و دوران امپراطوري سلجوقيان به نهايت خود رسيد.و اين نقش زنان در زمينه نزديك كردن اين دو قدرت بزرگ بيشتر در مسائل اجتماعي خودش را نشان داد و به مدت هفت سال پي در پي ادامه يافت.
دولت سلجوق به دست مؤسس حقيقي خود طغرل بيگ به اوج شكوفايي خودش رسيد ، و شايد باور ايشان بر عادت تركهاي قديم در خصوص ضرورت نزديكي بزرگان قبيله نسبت به همديگر براي مستحكم تر نمودن پيمانهاي سياسي و روابط اجتماعي ،عامل مهمي در موفقيّت سياست او در رساندن دولت به مرحله شكوفايي و ثبات سياسي بوده است و همين امر نقش مهمي در به عقد خليفه عباسي قائم به امر الله در آوردن دختر برادرش جاغري بيگ (خديجه ارسلان خاتون)بازي كرد .و بر پايه اين سياست تعداد زيادي از زنان ترك بانوان قصر عباسي گشتند .و اين روند همچنان ادامه يافت .اين ازدواجها اهميت سياسي ،نظامي ،اجتماعي و فرهنگي زيادي را به دست آوردند و اين مسئله روابط تركها و عربها را بالاتر از مسئله دينداري به اسلام قرار داد.همينطور در غناي فرهنگي دو طرف و مستحكم تر شدن روابط نظامي نقش داشت . دلايل زيادي براي اقبال خلفاي عباسي به اين نوع ازدواجها وجود داشت ، از آن جمله شخصيت نيرومند زن ترك كه او را از ديگر زنان متمايز مي سازد كه اين امر خود اثر مثبتي در شكل گيري شخصيت فرزندان دارد .شايد از مهمترين مزاياي زنان ترك در كنار زيبايي ظاهري و هوش سرشار آنها مشاركت آنها در جنگها همپاي مردانشان باشد . علاوه بر اينها خلفاي عباسي علاقه زيادي براي مستحكم تر نمودن روابط خود با جوامع ترك داشتند .
به هر حال ازدواجها تنها منحصر به دختر دادن به خلفاي عباسي از سوي تركها نبود بلكه تركها ازدواج با دختران خلفاي عباسي را به مثابه نزديكي به پيامبر قلمداد مي كردند چرا كه عباسيان فرزندان عموي پيامبر بودند .به همين خاطر طغرل بيگ با دختر خليفه عباسي قائم به امر الله "سيده فاطمه" ازدواج كرد .ازدواج مردان ترك با دختران خليفه تنها با غرض سياسي نبوده بلكه ريشه در محبت عميق آنها نسبت به پيامبر(ص) و فرزندان و دامادهاي ايشان داشت.و همين مسئله احترام تركها به پيامبر و فرزندان ايشان سبب شده است كه تركها بيش از آن كه به امويان نزديك شوند به عباسيان نزديك شدند .براي همين تركها داماد خلفاي عباسي شدن و ازدواج با دختران دربار عباسي را براي خود افتخار بزرگي مي دانستند.و دليل اين مدعا سفارش آلتون جان خاتون به شوهرش سلطان سلجوقي طغرل بيگ مي تواند باشد كه گفته است :"سفارش مي كنم كه بعد از مرگ من با دختر خليفه عباسي ازدواج بكني چه آنها فرزندان عموي پيامبر هستند . اگر اين كار را انجام دهي به خوشبختي دنيا و آخرت خواهي رسيد"
تنها اين زن نبود كه چنين اعتقادي را داشت بلكه زنان دربار ديگري همچون بي بي توركن خاتون و ابيش خاتون راه او را در پيش گرفتند .و اين زنان تنها در سطح سياسي خوش ندرخشيدند بلكه در ميدان گسترش فرهنگ و تمدن اسلامي از خودشان اثر ماندگاري را برجاي گذاشتند .اين فعاليتها خود را در بخش ساخت مدارس ، مساجد،دانشكده ها و بيمارستانها نشان دادند و تا به امروز نيز برخي از اين بنا ها نامهاي اين زنان را بر پيشاني خود دارند .
در اينجا به برخي از اين بنا ها كه در موصل و بغداد به دستور اين زنان ساخته شده و نامهاي آنها را جاودانه ساخته اشاره مي كنيم :
مسجد جامع زمرّد خاتون در بغداد ،اين بنا را زمرّد خاتون مادر خليفه ناصر بنا نهاد ايشان در سال 1202 هجري قمري وفات يافت و در همان مسجد مدفون گشت
مسجد جامع قومورلو كه از طرف عايشه خاتون همسر ولي احمد پاشا ساخته شد
مسجد جامع بزرگ عادله خاتون كه از سوي عادله خاتون در سال 1754 ساخته شد
مسجد جامع نعمان پاشا كه از سوي فاطمه خاتون در سال 1780 ساخته شد .
مسجد جامع رابعه خاتون در موصل كه از سوي رابعه خاتون خواهر والي موصل ساخته شد
مسجد جامه مريم خاتون كه در سال 1825 ساخته شد
مسجد جامع سيده زينب كه در سال 1246 ساخته شد
زنان در تاريخ ترك هيچ تفاوتي با مردان ندارند . هنگامي كه در سال 673 ارتش اسلام به فرماندهي عبيد الله بن زياد شهر بخارا را محاصره كرد قبج يا كانيك خاتون در آنجا و نواحي اطراف آن حكمراني مي كرد كه صلح نامه اي بين آن دو منعقد شد و مقرر گرديد كه دو هزار تن از بهترين جنگجويان ترك در خدمت عبيد الله در آيند . فرمانده اموي جنگجويان را به بصره منتقل كرد و در محله اي كه بعدها به محله بخارا معروف گشت سكني داد .اين مسئله از دو جهت مهم است .
1- آمدن جنگجويان ترك به عراق از جنوب مصادف است با آغاز شهرك نشيني
2- اينكه آنها اوّلين گروه از تركهايي هستند كه به عضويت ارتش اسلام درآمدند.
و در پايان همانطوري كه قبلاً اشاره نموديم فرمانرواي زن ترك نقش محوري در رسيدن آنها به عراق داشت .
و در طول پنج قرن (750-1258 بيشتر خلفاي عباسي (از مجموع 37 خليفه)در مراحل مختلف با خانمهاي ترك ازدواج كردند . در اينجا به طور مثال به برخي از آنها اشاره مي كنيم .
دختر پادشاه سمرقند همسر خليفه منصور
خيزران همسر خليفه مهدي
مراجل خاتون و ماريدا خاتون همسران خليفه رشيد
شجاعت خاتون همسر معتصم
جيجك خاتون قطر الندي و سغاب همسران معتضد
همين طور خلفاي عباسي با هشت تن از دختران دربار سلجوقي ازدواج كردند
خديجه ارسلان خاتون همسر خليفه قائم به امر الله.
سفري ،ماه ملك و آلتون خاتون همسران خليفه مقتدا.
كوموش و عصمت خاتون همسران خليفه مستظهر
امينه و تورك خاتون همسران مسترشد
فاطمه خاتون همسر مكتفي
زمرّد خاتون همسر مستضيء بالله.
سلجوقه خاتون همسر خليفه ناصر بالله تورك خاتون همسر خليفه ظاهر.
امّا خليفه هايي از مادران ترك كه عبارتند از :
الرشيد و مادرش خيزران
مراجل مادر مأمون
ماريدا خاتون مادر معتصم
شجاعت خاتون مادر خليفه متوكل
سغاب خاتون مادر خليفه مقتدا
امّا خليفه هايي كه مادران سلجوق داشتند عبارتند از :
آلتون خاتون مادر خليفه مسترشد
تورك خاتون مادر رشيد
زمرّد خاتون مادر خليفه ناصر
سلجوقه خاتون مادر ملك ظاهر
تورك خاتون مادر مستنصر
در اينجا بد نيست هر چند به طور مختصر از برخي شخصيتهايي زني كه نقش محوري را در قصر عباسي بازي كردند نام برده شود :
بعد از اين كه خبر خشك شدن رودي كه به كوههاي طائف و عرفات در سرزمين مقدس در نتيجه اعمال خرابكارانه را شنيد گروهي را براي بررسي موضوع فرستاد و دستور داد در كمترين زمان ممكن رودخانه را تعمير كنند .طوري كه هزينه طرح را شخصاً پرداخت نمود .
همينطور آثار تاريخي برجسته اي در بغداد ،واسط و مكه وجود دارند كه نام اين خانم بزرگوار را بر دوش مي كشند .
شجاعت خانم شش ماه پيش از كشته شدن پسرش متوكل درگذشت و نوه اش مستنصر بالله نماز جنازه او را به جاي آورد ايشان را در مسجد جامع متوكليه دفن كردند _امروزه اين مكان در منطقه ابي دلف موجود است .
.
در طول ساليان زندگي اش با خليفه كه از نظر سني از او بزرگتر بود بسيار سعي كرد در هر شرايطي در كنار همسرش باشد
با اين وجود خديجه ارسلان بعد از تسلط فرمانده بصاصيري بر بغداد و تبعيد خليفه از طرف ايشان به حديثه عانه در سال 450 هجري مجبور شد دور از همسرش زندگي كند ،طوري كه او از اين محنتي كه براي همسرش پيش آمده بود دردمند بود هر چند كه بصائري بسيار به او احترام مي گذاشت و او را تسليم عبدالله بن جرده يكي از اعيان آن زمان بغداد كرده بود ،درد و رنج خديجه ارسلان خاتون با مرگ پدرش جاغري بيگ در خراسان درست بعد از يك سال از تبعيد همسرش بيشتر شد
بعد از مدتي بصائري با رفتن خديجه پيش عمويش طغرل بيگ موافقت كرد .به محض رسيدن به آنجا پول و لباس براي همسر در تبعيدش "خليفه" فرستاد .و با وجود تمامي مشكلات مجبور شد تا سال 445 هجري در كنار عمويش بماند
و زماني كه براي بار ديگر خليفه به بغداد بازگشت عموي خديجه طغرل بيگ اسباب و اثاثيه بسياري را براي او فرستاد ولي خليفه ديگر پير شده بود و توجهي به مال دنيا نداشت و بدون اينگه كوچكترين توجهي به رويدادهاي پيرامون خود داشته باشد گوشه نشيني و پارسايي را برگزيد موضوعي كه ارسلان خاتون را مجبور ساخت بعد از موافقت شوهرش به سرزمين خود جائي كه عمويش طغرل بيگ در آنجا زندگي مي كرد برگردد در سال 458 هجري خليفه قائم به امر الله نامه اي به فرمانده آلب ارسلان برادر همسرش خديجه ارسلان فرستاد و در آن نامه پيروزي او را در جنگ با بيزانسها تبريك گفت و همچنين از او خواست كه همسرش را به بغداد بفرستد زماني كه خديجه به بغداد بازگشت به مباركي آمدنش جشن باشكوهي گرفته شد و سكان شهر براي استقبال او به بيرون شهر آمدند و تاريخ نگاران بعد از اين دوره هرگز مطلبي در مورد او ننگاشتند .
"فاطمه خاتون به خاطر هوش زياد ،بصيرت ،و آگاهي نسبت به مسائل سياسي از ديگر زنان برجسته بود و همين امر موجبات شهرت او را فراهم آورد پيش از همسرش مكتفي در مسجد قصر درگذشت و در يك مراسم باشكوه در رصافه به خاك سپرده شد "همين مسئله را ابن خلكان در كتاب خود (وفيات الاعيان)تأييد مي كند .
زهد و دينداري خليفه به همسرش نيز منتقل شد و تمام وقت خودش را صرف اعمال نيكوكارانه و خداپسندانه نمود. و با توجه به گرايشش به مذهب شافعي مدرسه ، مسجد جامع و بارگاهي را براي خود نزديك بارگاه شيخ معروف كرخي بنا نهاد وآن بارگاه معروف بر روي مرقد سيده زبيده است .و براي اين كه نظارت كامل بر مدرسه اي كه خوابگاهي جهت اقامت طلبه هايي كه از جاهاي دور بدانجا مي آمدند اضافه كرده بود داشته باشد وقف را تأسيس كرد و هر آنچه را كه از مال و دارايي داشت در راه علم صدقه داد و بهترين استادان و دانشمندان فقه را به كار گمارد . همين طور در قسمت جنوبي مدرسه مستنصريه واقع در كرانه رود دجله مسجد جامعي را برپا نمود اين مسجد با نام مسجد حفافين شناخته مي شود و بنابر آنچه از منابع تاريخي بر مي آيد مناره آن قديمي ترين مناره در بغداد است و تاريخ آن به سال ششم هجري مي رسد .و براساس معماري اين مناره مناره هاي ديگري در بغداد ساخته شد علامه مصطفي جواد نيز همانند تاريخ نگاران بزرگ اذعان دارد كه فاطمه خاتون عاشق اعمال نيكوكارانه ، اصلاح و آباداني بوده است علاوه بر اينها ايشان توجه خاصي نسبت به دانش و دانشمندان داشتند . تاريخ نگار معروف سبط ابن جوزي در مورد او مي نويسد كه ايشان " زني شايسه ،ديندار ،دوستدار نيكوكاري بود عادتش بود كه در ايام حج 300000دينار را بين حاجيان پخش كند و با سخاوتمندي به نيازمندان مكه و مدينه ياري مي رساند . زماني كه در سال 599 هجري درگذشت پسرش خليفه ناصر لدين الله بسيار آزرده شد كه اين كار در بين خلفاي عباسي كم نظير بود .
سلجوقه خاتون خليفه عباسي ناصر الدين را در يكي از سفرهاي حج خود ديدار نمود .طوري كه زماني كه سلجوقه خاتون به بغداد رسيد استقبال باشكوهي از او به عمل آورد و به نشانه احترام خليفه عباسي به شهرت پدرش سلطان قليچ الثاني اقامتگاهي را براي او ترتيب دادند و تمامي وسايل راحتي را براي او فراهم نمودند . در يكي از اين ديدارها خليفه از تمايل خود براي ازدواجش با او سخن گفت .و او نيز دوستانه پاسخ گفت من در حال حاضر عازم بيت الله الحرام هستم .بعد از بازگشت از حج بعد از موافقت پدرم مانعي در اين كار نمي بينم . طبق عادت آن زمان كاروانهاي حج از بخشهاي مختلف آناتول ،آذربايجان و ايران و بقيه مناطق ترك تحت سرپرستي سلجوقه خاتون و فرماندهي امير حج طاشتكين به حركت درآمدند
ثمره اين ازدواج دو پسر بود با نامهاي ابو حسن (كه در خردسالي مرد)و امير ابو ناصر محمد كه در سال 622 هجري برابر با 1225 ميلادي در گذشت و در دوران خلافتش به ظاهر به امره مشهور بود ازدواج سلجوقه خاتون با خليفه ناصر سه سال به طول انجاميد و در سي سالگي در اثر بيماري لاعلاجي مرد خليفه از اين جريان بسيار دردمند شد . ابن اثير در اين باره مي نويسيد"درگذشت او اثر عميقي بر روي خليفه گذاشت طوري كه مردم عادي نيز در اين مصيبت بزرگ او را همراهي كردند"و خليفه از شدت تأثر خود از اين موضوع دستور داد قصري كه بهترين دوران زندگي اش را با او در آنجا سر كرده بودند نابود كنند بعد از درگذشت همسر گرانقدرش براي خليفه ديگر قصر و باغ دلگشايش اهميت چنداني نداشتند به همين جهت دستور داد كه بارگاهي درخور او بنا كنند . -آدم را به ياد تاج محل مي اندازد- و براي گراميداشت ياد و خاطره او خليفه ناصر اقامتگاهي را در كنار اين بارگاه براي نيازمندان و مسافران در راه مانده ساخت .با گذشت زمان قبر سلجوقه خاتون زيارتگاهي براي عامه مردم جهت كسب تبرك شد .و تاريخ نگار معروف ابوالغفرج اصفهاني در توصيف آن مي گويد " در گذشته اين مكان شبيه معبد بود و امروزه در آنجا نماز خوانده مي شود و نذورات پخش مي شود "
از آنچه گفته شد چنين برمي آيد كه روابط مستحكم بين تركها و عباسيان با تأسيس دولت سلجوقي به دست طغرل بيگ(1040-1063) و تا زمان حكومت سلطان سلجوقي قليچ الثاني(1156-1192)به مدت دو قرن دوران طلائي خودش را پشت سر گذاشت طوري كه اين روابط باايجاد روابط فاميلي به اوج خودش رسيد طوري كه اگر گفته شود كمتر خليفه عباسي يافت مي شود كه با دختران دربار ترك ازدواج نكرده باشد يا كمتر خليفه اي وجود دارد كه مادرش ترك نبوده باشد حرف گزافه اي نيست . و جاي شگفتي نيست چرا كه سلجوقيان محبت خاصي نسبت به اهل بيت داشتند و حاضر بودند در راه آنها جانفشاني كنند . محمد بن محمد مؤلف كتاب سلجوقنامه در اين خصوص مي گويد :
بنده از مطالعه تاريخ به اين نتيجه رسيدم و تمامي آگاهان نيز بر اين باور هستند كه نظم و ترتيب و استقرار عدالت و شريعت و سنت نبوي كه به دست سلجوقيان حاصل شد در زمان هيچكدام از سلاطين قبلي چنين موفقيتي به دست نيامد
منابع :
-Abul Faraç, Gregory Bar Hebraeus, "Abul Faraç Tarihi", trc: Ö.R.Doğrul, Ankara, 1987.
-Ahmed b. Mahmud, "Selçukname", Tahk. E. Merçil, İstanbul,1977.
-Barhold W., "Moğol İstlasına Kadar Türkistan", Tahk. H.D. Yıldız, İstanbul, 1981.
-el Mesudi, "Mürücü'z-Zeheb", Mısır, 1964.
-ez Zehebi, "Siyerü Alamün - Nübebi", Beyrut, 1986.
-İbn İmad, "Şezeratü'z-Zeheb", Bağdat.
-İbn Tağrıberdi, "en-Nücumüz-Zahire", Kahire, 1930.
-İbni Faldan, "Risaletü İnn Fadlan", Tahk. S. Ed-Dahhan, Dımışk, 1960.
-İbnu'l-Esir, "el-Kamil fit-Tarih", Beyrut, 1966.
-Köymen M. A., "Tuğrul Bey ve Zamanı" İstanbul, 1976.
-Köymen M. A., "Alp Arslan ve Zamanı" İstanbul, 1983.
-Mustafa Cevad, "Seyyidat el-Bilat el-Abbasi", Bağdat.
-Sıbt İbnu'l Cevzi, "Miratü'z - zaman", Mısır, 1960.
-Üçok B., "İslam Devletlerinde Türk Nebiler ve Kadın Hükümdarlar", Ankara 1981.
-Kitapçı Z., "Abbasi Hilafeti'nde Selçuklu Hatunları ve Türk Sultanları" Konya, 1977.
يكي از جهانگردان اروپايي از شگفتي خود از اين زنان سخن مي گويد و آنان را زنان شجاعي مي نامد كه همانند مردان مي جنگند.
و شايد اين مثل كه در كتاب (ديوان لغات ترك) آمده و مي گويد :اين زنان محكم و استوار مي جنگند و در سرعت با اسب مسابقه مي دهند و اين كه در اغوز نامه آمده "اين زنان مديريت اداره قبيله را بر عهده مي گيرند "همه و همه نشان از اهميّت نقش زنان در اين جوامع دارد .به دنيا آوردن دختر در اين جوامع نه تنها همانند برخي قبايل مايه ننگ نبود بلكه بر عكس نمادي از برتري و فضيلت بود.طوري كه بيجان بگ از سروران اغوز خواست كه دعا بكنند خداوند دختري را به او ارزاني دارد .همچنين زنان از يك جهت نقش زيادي در گرايش ترك به دين اسلام،و از سوي ديگر در نزديك كردن دو تمدن عرب و ترك داشتند و اين مشاركت در زمان خلافت عباسي و دوران امپراطوري سلجوقيان به نهايت خود رسيد.و اين نقش زنان در زمينه نزديك كردن اين دو قدرت بزرگ بيشتر در مسائل اجتماعي خودش را نشان داد و به مدت هفت سال پي در پي ادامه يافت.
دولت سلجوق به دست مؤسس حقيقي خود طغرل بيگ به اوج شكوفايي خودش رسيد ، و شايد باور ايشان بر عادت تركهاي قديم در خصوص ضرورت نزديكي بزرگان قبيله نسبت به همديگر براي مستحكم تر نمودن پيمانهاي سياسي و روابط اجتماعي ،عامل مهمي در موفقيّت سياست او در رساندن دولت به مرحله شكوفايي و ثبات سياسي بوده است و همين امر نقش مهمي در به عقد خليفه عباسي قائم به امر الله در آوردن دختر برادرش جاغري بيگ (خديجه ارسلان خاتون)بازي كرد .و بر پايه اين سياست تعداد زيادي از زنان ترك بانوان قصر عباسي گشتند .و اين روند همچنان ادامه يافت .اين ازدواجها اهميت سياسي ،نظامي ،اجتماعي و فرهنگي زيادي را به دست آوردند و اين مسئله روابط تركها و عربها را بالاتر از مسئله دينداري به اسلام قرار داد.همينطور در غناي فرهنگي دو طرف و مستحكم تر شدن روابط نظامي نقش داشت . دلايل زيادي براي اقبال خلفاي عباسي به اين نوع ازدواجها وجود داشت ، از آن جمله شخصيت نيرومند زن ترك كه او را از ديگر زنان متمايز مي سازد كه اين امر خود اثر مثبتي در شكل گيري شخصيت فرزندان دارد .شايد از مهمترين مزاياي زنان ترك در كنار زيبايي ظاهري و هوش سرشار آنها مشاركت آنها در جنگها همپاي مردانشان باشد . علاوه بر اينها خلفاي عباسي علاقه زيادي براي مستحكم تر نمودن روابط خود با جوامع ترك داشتند .
به هر حال ازدواجها تنها منحصر به دختر دادن به خلفاي عباسي از سوي تركها نبود بلكه تركها ازدواج با دختران خلفاي عباسي را به مثابه نزديكي به پيامبر قلمداد مي كردند چرا كه عباسيان فرزندان عموي پيامبر بودند .به همين خاطر طغرل بيگ با دختر خليفه عباسي قائم به امر الله "سيده فاطمه" ازدواج كرد .ازدواج مردان ترك با دختران خليفه تنها با غرض سياسي نبوده بلكه ريشه در محبت عميق آنها نسبت به پيامبر(ص) و فرزندان و دامادهاي ايشان داشت.و همين مسئله احترام تركها به پيامبر و فرزندان ايشان سبب شده است كه تركها بيش از آن كه به امويان نزديك شوند به عباسيان نزديك شدند .براي همين تركها داماد خلفاي عباسي شدن و ازدواج با دختران دربار عباسي را براي خود افتخار بزرگي مي دانستند.و دليل اين مدعا سفارش آلتون جان خاتون به شوهرش سلطان سلجوقي طغرل بيگ مي تواند باشد كه گفته است :"سفارش مي كنم كه بعد از مرگ من با دختر خليفه عباسي ازدواج بكني چه آنها فرزندان عموي پيامبر هستند . اگر اين كار را انجام دهي به خوشبختي دنيا و آخرت خواهي رسيد"
تنها اين زن نبود كه چنين اعتقادي را داشت بلكه زنان دربار ديگري همچون بي بي توركن خاتون و ابيش خاتون راه او را در پيش گرفتند .و اين زنان تنها در سطح سياسي خوش ندرخشيدند بلكه در ميدان گسترش فرهنگ و تمدن اسلامي از خودشان اثر ماندگاري را برجاي گذاشتند .اين فعاليتها خود را در بخش ساخت مدارس ، مساجد،دانشكده ها و بيمارستانها نشان دادند و تا به امروز نيز برخي از اين بنا ها نامهاي اين زنان را بر پيشاني خود دارند .
در اينجا به برخي از اين بنا ها كه در موصل و بغداد به دستور اين زنان ساخته شده و نامهاي آنها را جاودانه ساخته اشاره مي كنيم :
مسجد جامع زمرّد خاتون در بغداد ،اين بنا را زمرّد خاتون مادر خليفه ناصر بنا نهاد ايشان در سال 1202 هجري قمري وفات يافت و در همان مسجد مدفون گشت
مسجد جامع قومورلو كه از طرف عايشه خاتون همسر ولي احمد پاشا ساخته شد
مسجد جامع بزرگ عادله خاتون كه از سوي عادله خاتون در سال 1754 ساخته شد
مسجد جامع نعمان پاشا كه از سوي فاطمه خاتون در سال 1780 ساخته شد .
مسجد جامع رابعه خاتون در موصل كه از سوي رابعه خاتون خواهر والي موصل ساخته شد
مسجد جامه مريم خاتون كه در سال 1825 ساخته شد
مسجد جامع سيده زينب كه در سال 1246 ساخته شد
زنان در تاريخ ترك هيچ تفاوتي با مردان ندارند . هنگامي كه در سال 673 ارتش اسلام به فرماندهي عبيد الله بن زياد شهر بخارا را محاصره كرد قبج يا كانيك خاتون در آنجا و نواحي اطراف آن حكمراني مي كرد كه صلح نامه اي بين آن دو منعقد شد و مقرر گرديد كه دو هزار تن از بهترين جنگجويان ترك در خدمت عبيد الله در آيند . فرمانده اموي جنگجويان را به بصره منتقل كرد و در محله اي كه بعدها به محله بخارا معروف گشت سكني داد .اين مسئله از دو جهت مهم است .
1- آمدن جنگجويان ترك به عراق از جنوب مصادف است با آغاز شهرك نشيني
2- اينكه آنها اوّلين گروه از تركهايي هستند كه به عضويت ارتش اسلام درآمدند.
و در پايان همانطوري كه قبلاً اشاره نموديم فرمانرواي زن ترك نقش محوري در رسيدن آنها به عراق داشت .
و در طول پنج قرن (750-1258 بيشتر خلفاي عباسي (از مجموع 37 خليفه)در مراحل مختلف با خانمهاي ترك ازدواج كردند . در اينجا به طور مثال به برخي از آنها اشاره مي كنيم .
دختر پادشاه سمرقند همسر خليفه منصور
خيزران همسر خليفه مهدي
مراجل خاتون و ماريدا خاتون همسران خليفه رشيد
شجاعت خاتون همسر معتصم
جيجك خاتون قطر الندي و سغاب همسران معتضد
همين طور خلفاي عباسي با هشت تن از دختران دربار سلجوقي ازدواج كردند
خديجه ارسلان خاتون همسر خليفه قائم به امر الله.
سفري ،ماه ملك و آلتون خاتون همسران خليفه مقتدا.
كوموش و عصمت خاتون همسران خليفه مستظهر
امينه و تورك خاتون همسران مسترشد
فاطمه خاتون همسر مكتفي
زمرّد خاتون همسر مستضيء بالله.
سلجوقه خاتون همسر خليفه ناصر بالله تورك خاتون همسر خليفه ظاهر.
امّا خليفه هايي از مادران ترك كه عبارتند از :
الرشيد و مادرش خيزران
مراجل مادر مأمون
ماريدا خاتون مادر معتصم
شجاعت خاتون مادر خليفه متوكل
سغاب خاتون مادر خليفه مقتدا
امّا خليفه هايي كه مادران سلجوق داشتند عبارتند از :
آلتون خاتون مادر خليفه مسترشد
تورك خاتون مادر رشيد
زمرّد خاتون مادر خليفه ناصر
سلجوقه خاتون مادر ملك ظاهر
تورك خاتون مادر مستنصر
در اينجا بد نيست هر چند به طور مختصر از برخي شخصيتهايي زني كه نقش محوري را در قصر عباسي بازي كردند نام برده شود :
شجاعه خاتون :
از تركهاي خوارزم است بعد از ازدواجش در سال 205 هجري با مستعصم متوكل را به دنيا آورد .به كارهاي نيكوكارانه و خداپسندانه همبت گماشت و بعد از اين كه پسرش متوكل به خلافت رسيد زيارت حج را به عمل آورد طوري كه پسرش از سامراء تا نجف او را همراهي كرد و همين طور نوه اش مستنصر او را همراهي مي كرد .بعد از اين كه خبر خشك شدن رودي كه به كوههاي طائف و عرفات در سرزمين مقدس در نتيجه اعمال خرابكارانه را شنيد گروهي را براي بررسي موضوع فرستاد و دستور داد در كمترين زمان ممكن رودخانه را تعمير كنند .طوري كه هزينه طرح را شخصاً پرداخت نمود .
همينطور آثار تاريخي برجسته اي در بغداد ،واسط و مكه وجود دارند كه نام اين خانم بزرگوار را بر دوش مي كشند .
شجاعت خانم شش ماه پيش از كشته شدن پسرش متوكل درگذشت و نوه اش مستنصر بالله نماز جنازه او را به جاي آورد ايشان را در مسجد جامع متوكليه دفن كردند _امروزه اين مكان در منطقه ابي دلف موجود است .
قطر الندي :
همسر خليفه معتضد بالله بود.در قصر عباسي دو زن درباري اين لقب را داشتند يكي مادر خليفه قائم بامر الله با نام عالم ،وديگري دختر حمرويه (از تبار ترك)كه نام واقعي اش اسماء بود و به قطر الندي ملقب شده بود .و ايشان نوه احمد بن طولون موسس دولت طولوني است كه اين آقا در سال 250هجري قمري در عراق به دنيا آمد ،سپس همراه پدرش به مصر سفر كرد همانجا ازدواج كرد و خداوند قطر الندي را به آنها روزي داد .تاريخ نگاران فقط تا اين حد بسنده كرده اند كه او بسيار زيبا و از هوش بالايي برخوردار بوده است .طبق عادت آن زمان حاكمان دخترانشان را به عقد خانواده هاي اصيل در مي آوردند همين كار را حمرويه با دختر بزرگوار خود قطر الندي به عمل آورد و او را به عقد خليفه معتضد بالله درآورد.مراسم باشكوهي برگزار شد و در سال 282هجري قطر الندي به بغداد آمد ،و بانوي قصر عباسي شد ازدواجش پنج سال به طول انجاميد و در عنفوان جواني درگذشت و در بغداد در نزديكي ضريح امام اعظم در رصافه به خاك سپرده شد.
.
خديجه ارسلان خاتون:
در طول ساليان زندگي اش با خليفه كه از نظر سني از او بزرگتر بود بسيار سعي كرد در هر شرايطي در كنار همسرش باشد
با اين وجود خديجه ارسلان بعد از تسلط فرمانده بصاصيري بر بغداد و تبعيد خليفه از طرف ايشان به حديثه عانه در سال 450 هجري مجبور شد دور از همسرش زندگي كند ،طوري كه او از اين محنتي كه براي همسرش پيش آمده بود دردمند بود هر چند كه بصائري بسيار به او احترام مي گذاشت و او را تسليم عبدالله بن جرده يكي از اعيان آن زمان بغداد كرده بود ،درد و رنج خديجه ارسلان خاتون با مرگ پدرش جاغري بيگ در خراسان درست بعد از يك سال از تبعيد همسرش بيشتر شد
بعد از مدتي بصائري با رفتن خديجه پيش عمويش طغرل بيگ موافقت كرد .به محض رسيدن به آنجا پول و لباس براي همسر در تبعيدش "خليفه" فرستاد .و با وجود تمامي مشكلات مجبور شد تا سال 445 هجري در كنار عمويش بماند
و زماني كه براي بار ديگر خليفه به بغداد بازگشت عموي خديجه طغرل بيگ اسباب و اثاثيه بسياري را براي او فرستاد ولي خليفه ديگر پير شده بود و توجهي به مال دنيا نداشت و بدون اينگه كوچكترين توجهي به رويدادهاي پيرامون خود داشته باشد گوشه نشيني و پارسايي را برگزيد موضوعي كه ارسلان خاتون را مجبور ساخت بعد از موافقت شوهرش به سرزمين خود جائي كه عمويش طغرل بيگ در آنجا زندگي مي كرد برگردد در سال 458 هجري خليفه قائم به امر الله نامه اي به فرمانده آلب ارسلان برادر همسرش خديجه ارسلان فرستاد و در آن نامه پيروزي او را در جنگ با بيزانسها تبريك گفت و همچنين از او خواست كه همسرش را به بغداد بفرستد زماني كه خديجه به بغداد بازگشت به مباركي آمدنش جشن باشكوهي گرفته شد و سكان شهر براي استقبال او به بيرون شهر آمدند و تاريخ نگاران بعد از اين دوره هرگز مطلبي در مورد او ننگاشتند .
آلتون خاتون (ماه ملك)
كوموش (عصمت)خاتون
فاطمه خاتون :
"فاطمه خاتون به خاطر هوش زياد ،بصيرت ،و آگاهي نسبت به مسائل سياسي از ديگر زنان برجسته بود و همين امر موجبات شهرت او را فراهم آورد پيش از همسرش مكتفي در مسجد قصر درگذشت و در يك مراسم باشكوه در رصافه به خاك سپرده شد "همين مسئله را ابن خلكان در كتاب خود (وفيات الاعيان)تأييد مي كند .
زمرّد خاتون
زهد و دينداري خليفه به همسرش نيز منتقل شد و تمام وقت خودش را صرف اعمال نيكوكارانه و خداپسندانه نمود. و با توجه به گرايشش به مذهب شافعي مدرسه ، مسجد جامع و بارگاهي را براي خود نزديك بارگاه شيخ معروف كرخي بنا نهاد وآن بارگاه معروف بر روي مرقد سيده زبيده است .و براي اين كه نظارت كامل بر مدرسه اي كه خوابگاهي جهت اقامت طلبه هايي كه از جاهاي دور بدانجا مي آمدند اضافه كرده بود داشته باشد وقف را تأسيس كرد و هر آنچه را كه از مال و دارايي داشت در راه علم صدقه داد و بهترين استادان و دانشمندان فقه را به كار گمارد . همين طور در قسمت جنوبي مدرسه مستنصريه واقع در كرانه رود دجله مسجد جامعي را برپا نمود اين مسجد با نام مسجد حفافين شناخته مي شود و بنابر آنچه از منابع تاريخي بر مي آيد مناره آن قديمي ترين مناره در بغداد است و تاريخ آن به سال ششم هجري مي رسد .و براساس معماري اين مناره مناره هاي ديگري در بغداد ساخته شد علامه مصطفي جواد نيز همانند تاريخ نگاران بزرگ اذعان دارد كه فاطمه خاتون عاشق اعمال نيكوكارانه ، اصلاح و آباداني بوده است علاوه بر اينها ايشان توجه خاصي نسبت به دانش و دانشمندان داشتند . تاريخ نگار معروف سبط ابن جوزي در مورد او مي نويسد كه ايشان " زني شايسه ،ديندار ،دوستدار نيكوكاري بود عادتش بود كه در ايام حج 300000دينار را بين حاجيان پخش كند و با سخاوتمندي به نيازمندان مكه و مدينه ياري مي رساند . زماني كه در سال 599 هجري درگذشت پسرش خليفه ناصر لدين الله بسيار آزرده شد كه اين كار در بين خلفاي عباسي كم نظير بود .
سلجوقه خاتون
سلجوقه خاتون خليفه عباسي ناصر الدين را در يكي از سفرهاي حج خود ديدار نمود .طوري كه زماني كه سلجوقه خاتون به بغداد رسيد استقبال باشكوهي از او به عمل آورد و به نشانه احترام خليفه عباسي به شهرت پدرش سلطان قليچ الثاني اقامتگاهي را براي او ترتيب دادند و تمامي وسايل راحتي را براي او فراهم نمودند . در يكي از اين ديدارها خليفه از تمايل خود براي ازدواجش با او سخن گفت .و او نيز دوستانه پاسخ گفت من در حال حاضر عازم بيت الله الحرام هستم .بعد از بازگشت از حج بعد از موافقت پدرم مانعي در اين كار نمي بينم . طبق عادت آن زمان كاروانهاي حج از بخشهاي مختلف آناتول ،آذربايجان و ايران و بقيه مناطق ترك تحت سرپرستي سلجوقه خاتون و فرماندهي امير حج طاشتكين به حركت درآمدند
ثمره اين ازدواج دو پسر بود با نامهاي ابو حسن (كه در خردسالي مرد)و امير ابو ناصر محمد كه در سال 622 هجري برابر با 1225 ميلادي در گذشت و در دوران خلافتش به ظاهر به امره مشهور بود ازدواج سلجوقه خاتون با خليفه ناصر سه سال به طول انجاميد و در سي سالگي در اثر بيماري لاعلاجي مرد خليفه از اين جريان بسيار دردمند شد . ابن اثير در اين باره مي نويسيد"درگذشت او اثر عميقي بر روي خليفه گذاشت طوري كه مردم عادي نيز در اين مصيبت بزرگ او را همراهي كردند"و خليفه از شدت تأثر خود از اين موضوع دستور داد قصري كه بهترين دوران زندگي اش را با او در آنجا سر كرده بودند نابود كنند بعد از درگذشت همسر گرانقدرش براي خليفه ديگر قصر و باغ دلگشايش اهميت چنداني نداشتند به همين جهت دستور داد كه بارگاهي درخور او بنا كنند . -آدم را به ياد تاج محل مي اندازد- و براي گراميداشت ياد و خاطره او خليفه ناصر اقامتگاهي را در كنار اين بارگاه براي نيازمندان و مسافران در راه مانده ساخت .با گذشت زمان قبر سلجوقه خاتون زيارتگاهي براي عامه مردم جهت كسب تبرك شد .و تاريخ نگار معروف ابوالغفرج اصفهاني در توصيف آن مي گويد " در گذشته اين مكان شبيه معبد بود و امروزه در آنجا نماز خوانده مي شود و نذورات پخش مي شود "
از آنچه گفته شد چنين برمي آيد كه روابط مستحكم بين تركها و عباسيان با تأسيس دولت سلجوقي به دست طغرل بيگ(1040-1063) و تا زمان حكومت سلطان سلجوقي قليچ الثاني(1156-1192)به مدت دو قرن دوران طلائي خودش را پشت سر گذاشت طوري كه اين روابط باايجاد روابط فاميلي به اوج خودش رسيد طوري كه اگر گفته شود كمتر خليفه عباسي يافت مي شود كه با دختران دربار ترك ازدواج نكرده باشد يا كمتر خليفه اي وجود دارد كه مادرش ترك نبوده باشد حرف گزافه اي نيست . و جاي شگفتي نيست چرا كه سلجوقيان محبت خاصي نسبت به اهل بيت داشتند و حاضر بودند در راه آنها جانفشاني كنند . محمد بن محمد مؤلف كتاب سلجوقنامه در اين خصوص مي گويد :
بنده از مطالعه تاريخ به اين نتيجه رسيدم و تمامي آگاهان نيز بر اين باور هستند كه نظم و ترتيب و استقرار عدالت و شريعت و سنت نبوي كه به دست سلجوقيان حاصل شد در زمان هيچكدام از سلاطين قبلي چنين موفقيتي به دست نيامد
منابع :
-Abul Faraç, Gregory Bar Hebraeus, "Abul Faraç Tarihi", trc: Ö.R.Doğrul, Ankara, 1987.
-Ahmed b. Mahmud, "Selçukname", Tahk. E. Merçil, İstanbul,1977.
-Barhold W., "Moğol İstlasına Kadar Türkistan", Tahk. H.D. Yıldız, İstanbul, 1981.
-el Mesudi, "Mürücü'z-Zeheb", Mısır, 1964.
-ez Zehebi, "Siyerü Alamün - Nübebi", Beyrut, 1986.
-İbn İmad, "Şezeratü'z-Zeheb", Bağdat.
-İbn Tağrıberdi, "en-Nücumüz-Zahire", Kahire, 1930.
-İbni Faldan, "Risaletü İnn Fadlan", Tahk. S. Ed-Dahhan, Dımışk, 1960.
-İbnu'l-Esir, "el-Kamil fit-Tarih", Beyrut, 1966.
-Köymen M. A., "Tuğrul Bey ve Zamanı" İstanbul, 1976.
-Köymen M. A., "Alp Arslan ve Zamanı" İstanbul, 1983.
-Mustafa Cevad, "Seyyidat el-Bilat el-Abbasi", Bağdat.
-Sıbt İbnu'l Cevzi, "Miratü'z - zaman", Mısır, 1960.
-Üçok B., "İslam Devletlerinde Türk Nebiler ve Kadın Hükümdarlar", Ankara 1981.
-Kitapçı Z., "Abbasi Hilafeti'nde Selçuklu Hatunları ve Türk Sultanları" Konya, 1977.
+ نوشته شده در ۱۳۹۱/۱۲/۲۵ ساعت توسط جمال الدین صحنه
|
از نظرات و پیشنهادهای سازنده شما استقبال می کنم